przeskocz do treści

Klasztor Duchaczek z kościołem pw. św. Tomasza w Krakowie

Duchaczki to potoczna nazwa współcześnie istniejącego Zgromadzenia Sióstr Kanoniczek Ducha Świętego de Saxia, którego początki sięgają drugiej połowy XII wieku. Około 1180 roku Gwidon z Montpellier wybudował w rodzinnej miejscowości we Francji szpital przeznaczony dla samotnych matek i porzuconych dzieci, biedoty i chorych, pielgrzymów i wszystkich potrzebujących pomocy.

Klasztor Duchaczek z kościołem pw. św. Tomasza w Krakowie, fot. K. Schubert, MIK 2018

Opieki nad nimi podjął się razem ze swoimi towarzyszami. Utworzono dwie gałęzie zakonu – żeńską i męską. Obie wspólnoty zakonne żyły zgodnie z regułą św. Augustyna. Jako godło przyjęły podwójny krzyż o dwunastu rozgałęzieniach, symbolizujący Trójcę Świętą i 12 owoców Ducha Świętego, którymi miała żyć wspólnota Gwidona.

W 1198 roku papież Innocenty III zatwierdził szpitalny Zakon Ducha Świętego, a w 1204 roku powierzył mu Szpital Sancta Maria de Saxia w Rzymie, który stał się domem generalnym duchaków. Według legendy decyzję tę poprzedził makabryczny sen Innocentego. Przyśnili mu się bowiem rybacy, którzy wyławiali z Tybru martwe niemowlęta wyrzucone do rzeki przez zdesperowane matki. Dlatego zgodnie z wolą papieża, a z inspiracji Gwidona – w rzymskim szpitalu już w XIII wieku zamontowano jedno z pierwszych „okien życia”. Zainstalowano w nim ruchome koło, tzw. ruota. Odtąd matki, które nie chciały lub nie były w stanie zająć się dzieckiem, mogły anonimowo przekazać je pod opiekę duchaczek. Każdemu dziecku, które w ten sposób trafiło do szpitala, na prawej stopie nacinano podwójny krzyż. Taka identyfikacja ułatwiała dziecku pozostawanie pod opieką zakonu, nawet po adopcji.

Z czasem siostry duchaczki i bracia duchacy zakładali w kolejnych krajach wspólnoty, które miały nieść pomoc potrzebującym. W Polsce pojawili się już w 1220 roku, dzięki biskupowi krakowskiemu Iwonowi Odrowążowi, który osadził zakon na podkrakowskim Prądniku. Po niemal 25 latach, po najeździe tatarskim, w 1244 roku biskup Jan Prandota przeniósł klasztor ze szpitalem do Krakowa i osadził duchaków przy istniejącym już wówczas kościele Świętego Krzyża. Oprócz obiektów klasztornych wybudowano tu także kościół szpitalny Świętego Ducha. Był on wpisany w sam środek klasztoru i łączył się bezpośrednio z salami przeznaczonymi dla chorych, dzięki czemu mogli oni brać udział w nabożeństwach, pozostając w swoich salach. Ulicę, przy której szpital stanął, od końca XIV wieku nazywano platea S. Spiritus, Spytalna dicta, a według zapisków z początku XVII wieku Spitalska ulicza.

Pierwsze zapiski o klasztorze duchaczek w Krakowie pojawiły się przed 1425 rokiem. Klasztor ten – najpierw drewniany, a później murowany – mieścił się w istniejącym do dziś domu naprzeciw kościoła Świętego Krzyża, sięgającym ulic św. Marka i św. Krzyża. Siostry sprawowały opiekę na oddziałach kobiecych i dziecięcych szpitala przez kilka stuleci.

W 1783 roku (na fali oświeceniowych reform przeprowadzanych przez Austriaków) nastąpiła kasata wielu klasztorów, w tym duchaków. Sześć lat później także duchaczkom nakazano zniesienie nowicjatu, a siostrom, które ukończyły pięćdziesiąt lat, polecono powrót do domu. Duchaczki jednak sprzeciwiły się nakazowi i pozostały w klasztorze aż do pojawienia się w Krakowie Prusaków w 1794 roku. Prusacy zmienili klasztor w lazaret wojskowy, a siostry przenieśli do opuszczonego przez karmelitów trzewiczkowych klasztoru przy kościele św. Tomasza na Szpitalnej, gdzie mieszkają do dziś w trzech przylegających do kościoła kamienicach.

Po zmianie miejsca zamieszkania oraz zobowiązaniu do ścisłej klauzury siostry nie mogły wrócić już do pracy w szpitalu, otworzyły więc w 1813 roku pensję dla dziewcząt, która wkrótce została przekształcona w szkołę powszechną. Niestety liczba sióstr stale malała i rząd Wolnego Miasta Krakowa usunął je w końcu z klasztoru św. Tomasza. Po interwencjach duchaczek administrator diecezji krakowskiej postanowił powołać zgromadzenie na nowo. Był wówczas rok 1850. Odrodzona żeńska gałąź Zakonu Sióstr Kanoniczek Ducha Świętego de Saxia zaczęła się stopniowo rozwijać. Ponieważ nie mogły – ze względu na obowiązek ścisłej klauzury – w pełni realizować pierwotnego celu zakonu, zaczęły prowadzić szkołę i internat dla ubogich dziewcząt.

W XX wieku siostry przyjęły jednak formę życia czynnego i zaczęły zakładać nowe placówki poza krakowskim domem macierzystym. Początkowo ich praca koncentrowała się na wychowywaniu dziewcząt, zwłaszcza ubogich, prowadzeniu szkół oraz opiece nad biednymi dziećmi (organizowały ochronki). W czasie drugiej wojny światowej niosły pomoc wysiedlonym, uchodźcom, Żydom, konspiratorom, ludziom ściganym przez gestapo i więźniom. Prowadziły także przedszkola, szkoły podstawowe i zawodowe z internatami oraz kursy kroju i szycia dla dziewcząt, które w ten sposób uniknęły wywozu na roboty do Niemiec. Po wojnie otworzyły dom dziecka dla sierot wojennych i opuszczonych dzieci, podjęły pracę w szpitalach i domach dla osób starszych. W latach 60. XX wieku utraciły szkoły, przedszkola, internaty. Włączyły się za to w pracę parafialną jako katechetki dzieci i młodzieży, zakrystianki, organistki, opiekunki chorych i ubogich, podjęły też trudną pracę misyjną w Burundi, w Afryce.

Klasztor Duchaczek z kościołem pw. św. Tomasza w Krakowie

Bąkowski K., Kościół Ś. Krzyża w Krakowie, Kraków 1904.

Studia z dziejów kościoła św. Krzyża w Krakowie, cz. I–III, red. Z. Kliś, Kraków 1997.

Tomkowicz S., Zabytki budownictwa miasta Krakowa, szpital Ś. Ducha, Kraków 1892.

Wachholz L., Szpitale krakowskie 1220–1920, Kraków 1921.

Wyspiański S., Dawna polichromia kościoła św. Krzyża w Krakowie, „Rocznik Krakowski” 1898, 1, s. 90–101.

https://kanoniczki.pl/historia-zgromadzenia/ (dostęp: marzec 2019)

MAŁOPOLSKI INSTYTUT KULTURY W KRAKOWIE, ul. 28 Lipca 1943 17c, 30-233 Kraków, tel.: +48 12 422 18 84, 631 30 70, 631 31 75, NIP: 675 000 44 88 | Projekt i wykonanie | Polityka prywatności | Jeśli nie oznaczono inaczej, wszystkie materiały na stronie są dostępne na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz Małopolskiego Instytutu Kultury.