Wiek XIX, a zwłaszcza jego druga połowa to czas szybkiego rozwoju miast. Na ten proces wpływ miało kilka czynników, przede wszystkim uprzemysłowienie produkcji oraz rozwój transportu, głównie kolei. W Galicji, znajdującej się pod panowaniem austriackim, znaczącą rolę odegrało również nadanie przywilejów autonomicznych. Od lat 70. XIX w. teren Galicji systematycznie pokrywała sieć dróg kolejowych. Także w Nowym Sączu w latach 1874-1876 powstała linia kolei żelaznej, a nieco później towarzyszące jej Warsztaty Kolejowe. Budowa dworca spowodowała, że miasto rozwijało się w jego kierunku, zajmując nowe tereny, które włączano w granice Nowego Sącza.

KOLONIA KOLEJOWA W NOWYM SĄCZU, fot. M. Klag (MIK, 2008) CC BY SA 3.0

Na takim miejscu, w pobliżu dworca, z inicjatywy pracowników Warsztatów Kolejowych powstało pod koniec XIX w. osiedle nazywane Kolonią Kolejową. Decyzja o jego budowie został podjęta w 1890 r., a rok później w Wiedniu opracowano plany kolonii. Przewidywały one budowę ok. stu domów dwu-, cztero- i wielorodzinnych. Każdy z budynków usytuowany był na wydłużonej działce mieszczącej ogród i niewielkie zabudowania gospodarcze w głębi. Działki zgrupowane w większe bloki, były rozdzielone regularną siatką ulic przecinających się pod kątem prostym.

Już w 1892 r. oddano do użytku pierwszych trzydzieści siedem domów, a kolejne powstawały sukcesywnie aż do I wojny światowej: w 1911 r. wzniesiono trzydzieści pięć domów, a w 1917 – siedem. Przeważały wśród nich parterowe domy bliźniacze, dwurodzinne; piętrowych domów czterorodzinnych zbudowano osiem i tylko dwa piętrowe domy wielorodzinne. Rozplanowanie domów było identyczne, podobne były również zdobiące je skromne, historyzujące detale architektoniczne.

W pobliżu Kolonii wzniesiono także budynki użyteczności publicznej. W latach 1896-1897 zbudowano szkołę im. Władysława Jagiełły. Prawie w tym samym czasie (1897-1898) powstał kościół pw. św. Elżbiety, zaprojektowany przez Teodora Talowskiego (1894-1895). Oba usytuowane blisko siebie budynki zbudowane były z cegły, a zdobiące je detale wykonane z jasnego tynku i kamienia. Ok. 1907 r. wzniesiono piętrowy Dom Robotniczy, według projektu Jana Stobieckiego ze Lwowa. Działała w nim czytelnia, teatr amatorski, była także sala przeznaczona dla chóru i orkiestry.

Dom Robotniczy został przebudowany w latach 20., a kościół w latach 30. przez Szczepana Sławińskiego. W 1972 r. powstał pomysł wyburzenia kolonii, jednak sprzeciw ówczesnego konserwatora zabytków dr Hanny Pieńkowskiej udaremnił ten zamiar.

Tekst: B. Sanocka (2008)