Synagoga i Muzeum Żydowskie w Oświęcimiu
Pierwsi Żydzi pojawili się w Oświęcimiu w II połowie XVI wieku, tworząc gminę wyznaniową z synagogą i cmentarzem. Ich stabilną sytuację prawną i ekonomiczną określały przywileje, wydawane przez kolejnych władców. Był to też okres kształtowania się relacji z nieżydowskim otoczeniem i pierwszych konfliktów na tle religijnym oraz ekonomicznym. Od 1772 roku miasto znalazło się pod panowaniem austriackim. W następstwie nowych obciążeń podatkowych oraz ograniczeń prawnych pogorszyła się radykalnie sytuacja bytowa oświęcimskich Żydów. Przełomem był rok 1867, w którym uzyskali równouprawnienie. W mieście pojawili się pierwsi żydowscy radni. Jednocześnie miasto stało się kluczowym węzłem kolejowym regionu, co umożliwiło jego dynamiczny rozwój ekonomiczny. W procesie tym rolę pierwszoplanową odegrali kupcy i przemysłowcy żydowscy.
Międzywojnie było okresem najbardziej dynamicznego rozwoju społeczności żydowskiej w Oświęcimiu. Miejscowi Żydzi zaznaczyli się we wszystkich dziedzinach życia społecznego, politycznego i kulturalnego. Współtworzyli też Radę Miasta. Wspólnie z chrześcijanami podejmowali działalność dobroczynną i patriotyczną. Początek XX wieku zaznaczył się także dwoma kryzysowymi momentami w relacjach między nimi. Do najostrzejszych wystąpień antysemickich w Oświęcimiu doszło jesienią 1918 roku. Po raz drugi incydenty antyżydowskie rozegrały się w latach 30. XX wieku. Wśród Żydów toczyły się w tym czasie spory o dominację pomiędzy rozmaitymi nurtami religijnymi i politycznymi. W Oświęcimiu najważniejszą rolę odgrywali Żydzi tradycjonaliści, w mniejszym zaś stopniu syjoniści – zwolennicy utworzenia państwa żydowskiego w Palestynie.
3 września 1939 roku wojska niemieckie zajęły Oświęcim. Nazwę miasta zmieniono na Auschwitz i włączono je do III Rzeszy Niemieckiej. Żydzi zostali poddani surowym represjom. Po wyzwoleniu miasta w styczniu 1945 roku okazało się, że z ponad 8 tysięcy oświęcimskich Żydów Zagładę przeżyły pojedyncze osoby. Jednym z pierwszych działań ocalałych, poza poszukiwaniem bliskich, była próba ponownego zorganizowania życia społecznego. Jednak sytuacja bliska wojnie domowej, przypadki antysemityzmu oraz poczucie osamotnienia uniemożliwiały im powrót do normalnego życia w komunistycznej Polsce, zmuszając do emigracji. Na początku lat 60. XX wieku wyjechały z Oświęcimia ostatnie rodziny żydowskie.
W Oświęcimiu początki przywracania pamięci o miejscowej społeczności żydowskiej wiążą się z działalnością Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Izraelskiej. Przełomowym krokiem było założenie w 1995 roku Auschwitz Jewish Center Foundation w Nowym Jorku. Fundacja odnowiła Synagogę Chewra Lomdej Misznajot, jedyną ocaloną z Zagłady, przekazaną jej przez Gminę Żydowską w Bielsku-Białej. W przylegającym do Synagogi budynku powstało Muzeum Żydowskie.
Synagoga i Muzeum Żydowskie w Oświęcimiu
Filip L., Żydzi w Oświęcimiu 1918–1941, Oświęcim 2003. Ganobis M., blog „Oświęcim w zbiorach Mirosława Ganobisa”, http://oswiecimganobis.blogspot.com/ (dostęp: styczeń 2015). Konarski L., Może jestem meszuge?, „Przegląd”, za: http://www.jewish.org.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=517&Itemid=62 (dostęp: styczeń 2015). „Ostatni”, blog „Bobe Majse”, http://bobemajse.blogspot.com/2010/10/ostatni.html (dostęp: styczeń 2015). Schönker H., Dotknięcie anioła, Warszawa 2005. Szymon Kluger, http://pl.wikipedia.org/wiki/Szymon_Kluger (dostęp: styczeń 2015). Szymon Kluger, strona Centrum Żydowskiego w Oświęcimiu, http://ajcf.sputnik.javatech.com.pl/ludzie/11091-Szymon-Kluger (dostęp: styczeń 2015). Wąsowicz H., Chronologia średniowieczna, Lublin 2013. Zajdler L., Dzieje zegara, Warszawa 1977.
Synagoga i Muzeum Żydowskie w Oświęcimiu
Informacje praktyczne
Dostępność poza Dniami Dziedzictwa:
dostępny
Dane teleadresowe:
adres: pl. Ks. J. Skarbka 5, Oświęcim
gmina: Oświęcim
powiat: oświęcimski
GPS: N: 50° 2’ 24” E: 19° 13’ 13”
gospodarz: Centrum Żydowskie w Oświęcimiu
www: http://ajcf.pl/
telefon: 33 844 70 02
Obiekty w pobliżu:
- Muzeum Zamek w Oświęcimiu
- Osiedle domów górniczych – Stara Kolonia w Brzeszczach
- Pałac w Osieku
- Zakład Salezjański w Oświęcimiu
- Zespół zabudowań podworskich w Bobrku
- Piec kręgowy w Płazie
- Kolonia robotnicza i fabryka Bata w Chełmku